MiÅ‚ujcie siÄ™! 3/2008 → Karty historii KoÅ›cioÅ‚a
Irlandia zostaÅ‚a schrystianizowana w V w. przez Å›w. Patryka. Przez kilka nastÄ™pnych stuleci Zielona Wyspa zyskaÅ‚a sobie miano „wyspy Å›wiÄ™tych”. To z niej bowiem wyruszaÅ‚y zastÄ™py misjonarzy ewangelizujÄ…cych sÄ…siedniÄ… BrytaniÄ™ i dalsze obszary dawnego zachodniego cesarstwa rzymskiego: dzisiejszÄ… FrancjÄ™, Niemcy, SzwajcariÄ™ oraz ItaliÄ™.
„Irlandzki cud”
Takie postaci, jak: Å›w. Kolumban, Å›w. Kilian czy Å›w. Gall – sÄ… symbolami tego ewangelizacyjnego wysiÅ‚ku mnichów irlandzkich (zwanych Iroszkotami), którego szczególne natężenie przypadÅ‚o na wiek VI i VII. W tym czasie Iroszkoci, chrystianizujÄ…c zachodniÄ… EuropÄ™, na równi z uczniami Å›w. Benedykta, kÅ‚adli podwaliny pod europejskÄ… wspólnotÄ™ chrzeÅ›cijaÅ„skich narodów. I podobnie jak benedyktyni przechowali w swoich klasztorach – dziÄ™ki pracowitoÅ›ci zakonnych kopistów – najcenniejsze cywilizacyjne dziedzictwo czasów grecko-rzymskich. Trudno sobie wyobrazić powstanie zachodniej (tj. chrzeÅ›cijaÅ„skiej) cywilizacji bez Irlandii. Jeżeli cokolwiek, to wÅ‚aÅ›nie to byÅ‚o „irlandzkim cudem” (ze wszech miar godnym naÅ›ladowania przez Polaków w XXI w.).
W okresie rozwiniÄ™tego Å›redniowiecza Irlandia nie wyksztaÅ‚ciÅ‚a jednolitego paÅ„stwa. Jej struktura spoÅ‚eczna i polityczna byÅ‚a oparta o podstawÄ™ rodowÄ… (klanowÄ…). OtworzyÅ‚o to możliwość ekspansji dla sÄ…siadów Irlandii. A zwÅ‚aszcza dla jednego z nich – Anglii. PoczÄ…wszy od XII w., trwa (z różnym nasileniem) angielski podbój Zielonej Wyspy. Do czasu zerwania jednoÅ›ci z KoÅ›cioÅ‚em w 1534 r. przez angielskiego króla Henryka VIII byÅ‚ to konflikt polityczny. Od XVI w. przybraÅ‚ on formÄ™ wojny religijnej, innymi sÅ‚owy: bezwzglÄ™dnego podboju Irlandii przez siÅ‚y paÅ„stwa protestanckiego, które również na obszar podbijanej przez siebie wyspy rozciÄ…gaÅ‚o obowiÄ…zywanie prawa jawnie dyskryminujÄ…cego katolików (penal laws, omówione już w poprzednich artykuÅ‚ach na tych Å‚amach).
Irlandia pozostaÅ‚a wierna religii, której nauczyÅ‚ jÄ… przed tysiÄ…cem lat Å›wiÄ™ty Patryk. Cena tej wiernoÅ›ci byÅ‚a jednak bardzo wysoka. W II poÅ‚owie XVI w. rozciÄ…gniÄ™to na niÄ… caÅ‚e ustawodawstwo wyjÄ…tkowe, które stawiaÅ‚o katolików poza marginesem życia politycznego, spoÅ‚ecznego i gospodarczego. Wraz z poczÄ…tkiem w 1640 r. tzw. rewolucji purytaÅ„skiej w Anglii rozpoczÄ…Å‚ siÄ™ i dla katolickiej Irlandii czas krwawego mÄ™czeÅ„stwa.
„BarbarzyÅ„scy i krwiożerczy Irlandczycy”
Przywódca zwyciÄ™skich purytanów (tj. najbardziej skrajnych protestantów) Oliver Cromwell po zdobyciu niekwestionowanej wÅ‚adzy w Anglii, której przypieczÄ™towaniem byÅ‚o Å›ciÄ™cie króla Anglii, Karola I Stuarta, w 1649 r., przystÄ…piÅ‚ do podboju „papistowskiego gniazda”, jak purytanie nazywali katolickÄ… IrlandiÄ™.
Cromwell wylÄ…dowaÅ‚ w Irlandii wraz ze swoimi wojskami w sierpniu 1649 r. Przybyciu angielskiego wojska towarzyszyÅ‚a proklamacja, w której wódz purytanów deklarowaÅ‚, że: „Jak Bóg przyniósÅ‚ go tu bezpiecznie, tak nie wÄ…tpi, że Opatrzność przywróci wszystkim prawdziwÄ… swobodÄ™ i wÅ‚asność; że ci wszyscy, którzy w gÅ‚Ä™bi serca pragnÄ… podjÄ™cia wielkiego dzieÅ‚a przeciw barbarzyÅ„skim i krwiożerczym Irlandczykom oraz reszcie ich zwolenników i konfederatów, gÅ‚oszenia Ewangelii Chrystusa i pokoju (...), otrzymajÄ… takie uposażenie i wynagrodzenie, jakie bÄ™dzie odpowiadaÅ‚o ich zasÅ‚ugom”.
W jaki sposób protestanckie wojska wyobrażaÅ‚y sobie „gÅ‚oszenie Ewangelii i pokoju”, pokazaÅ‚y losy irlandzkiego miasta Drogheda – strategicznie poÅ‚ożonej warowni na drodze do Ulsteru. Po zdobyciu miasta przez wojska Cromwella zostaÅ‚o ono oddane na dwa dni na Å‚askÄ™ zwyciÄ™skich purytanów. Wymordowano wówczas nawet tych żoÅ‚nierzy, którzy wczeÅ›niej poddali siÄ™ na sÅ‚owo honoru purytaÅ„skiego dowódcy. Å»ywcem spalono 24 irlandzkich obroÅ„ców miasta, którzy szukali schronienia w koÅ›ciele Å›w. Piotra. Mordowano wszystkich, zarówno żoÅ‚nierzy, jak i cywilów, nie oszczÄ™dzajÄ…c kobiet ani dzieci. DowódcÄ™ obrony, puÅ‚kownika Artura Astona (który w 1621 r. walczyÅ‚ u boku armii Rzeczypospolitej przeciw Turkom pod Chocimiem), purytanie zatÅ‚ukli na Å›mierć jego wÅ‚asnÄ… drewnianÄ… protezÄ… nogi… PozostaÅ‚ych przy życiu mieszkaÅ„ców Droghedy wysÅ‚ano jako niewolników do kolonii angielskich na karaibskie wyspy (przede wszystkim na Barbados).
Drogheda to symbol polityki, którÄ… wprowadzili w Irlandii purytanie. Jej nieodÅ‚Ä…cznÄ… (od terroru fizycznego) cechÄ… byÅ‚a również prowadzona na szerokÄ… skalÄ™ czystka etniczna (a tym samym wyznaniowa). Na mocy uchwalonego w 1652 r. przez angielski parlament tzw. Aktu zasiedlenia prowadzono systematycznÄ… akcjÄ™ kolonizowania Irlandii przez protestantów. Kolonizacja oznaczaÅ‚a usuwanie przemocÄ… dotychczasowych katolickich wÅ‚aÅ›cicieli ziemi, którzy w nowych warunkach stawali siÄ™ co najwyżej dzierżawcami gruntów należących z mocy prawa do przybyÅ‚ych z Anglii protestanckich osadników.
Jeszcze w I poÅ‚owie XVII w. rdzenni Irlandczycy posiadali ponad dwie trzecie ziem uprawnych na wyspie. W wyniku cromwellowskiej kolonizacji (czytaj: konfiskat) wiÄ™kszość tego areaÅ‚u przeszÅ‚a w rÄ™ce nowych – protestanckich – wÅ‚aÅ›cicieli. 690 tysiÄ™cy katolickich Irlandczyków, a wiÄ™c 81% mieszkaÅ„ców wyspy, posiadaÅ‚o na poczÄ…tku lat 60. XVII w. zaledwie 31% gruntów, a 160 tysiÄ™cy Anglików (protestantów) mieszkajÄ…cych w Irlandii – 69%.
Protestancki apartheid w Irlandii
Kolejny rozdziaÅ‚ w martyrologii katolików irlandzkich rozpoczÄ…Å‚ siÄ™ w roku 1688. W wyniku zorganizowanego przez protestantów spisku (tzw. chwalebna rewolucja) wÅ‚adzÄ™ w Anglii utraciÅ‚ król Jakub II Stuart, którego „winÄ…” okazaÅ‚o siÄ™ to, że byÅ‚ katolikiem. Schronienie znalazÅ‚ w Irlandii, która w 1691 r. przeżyÅ‚a w zwiÄ…zku z tym kolejnÄ… protestanckÄ… inwazjÄ™ zbrojnÄ…. Tym razem dowodzonÄ… przez Wilhelma OraÅ„skiego, wyznaczonego przez protestanckich spiskowców na nowego króla Anglii.
KlÄ™ska katolików w bitwie nad rzekÄ… Boyne (do dzisiaj jej pamięć jest fetowana przez protestanckich ekstremistów – oranżystów – prowokacyjnymi marszami przez katolickie dzielnice miast Irlandii PóÅ‚nocnej) oznaczaÅ‚a nie tylko definitywny kres panowania Jakuba II, ale otworzyÅ‚a także przed irlandzkimi katolikami stuletni okres faktycznego apartheidu, uchwalonego i zarzÄ…dzanego przez protestanckÄ… mniejszość.
Najpierw uderzono w katolickie duchowieÅ„stwo (w myÅ›l starej zasady: „uderz w pasterza...”). Wygnano wszystkich katolickich biskupów i zakonników. Powrót oznaczaÅ‚ automatycznie karÄ™ Å›mierci. Do roku 1709 protestanckie wÅ‚adze zezwalaÅ‚y na przebywanie w Irlandii katolickich księży. Jednak w tym wÅ‚aÅ›nie roku postanowiono, że każdy kapÅ‚an pracujÄ…cy w Irlandii ma obowiÄ…zek zÅ‚ożyć „przysiÄ™gÄ™ wyrzeczenia” (wyrzekano siÄ™ w niej, przypomnijmy, wszystkich „papistowskich bÅ‚Ä™dów” – z wiarÄ… w realnÄ… obecność Chrystusa pod postaciami chleba i wina po konsekracji w czasie Mszy Å›w. na czele). OczywiÅ›cie żaden katolicki ksiÄ…dz nie mógÅ‚ zÅ‚ożyć takiej przysiÄ™gi, a to oznaczaÅ‚o obowiÄ…zek natychmiastowego opuszczenia Irlandii, pod rygorem kary Å›mierci.
Katolickie duchowieÅ„stwo – pod tym samym rygorem – nie mogÅ‚o prowadzić na Zielonej Wyspie żadnych instytucji edukacyjnych lub też ksztaÅ‚cić siÄ™ za granicÄ…. Duchowni tego wyznania nie mogli otrzymywać sporzÄ…dzonych na ich korzyść spadków, a katolickie koÅ›cioÅ‚y nie mogÅ‚y mieć wież, dzwonów ani krzyży w widocznych miejscach.
Polityka apartheidu dotknęła również – a wÅ‚aÅ›ciwie: przede wszystkim – katolików Å›wieckich. W kolejnych aktach prawnych przyjmowanych przez brytyjski parlament przez kolejne dziesiÄ™ciolecia po 1691 r. postanowiono m.in., że wszyscy katoliccy mieszkaÅ„cy Irlandii zostajÄ… wykluczeni z dostÄ™pu do miejsc w parlamencie, z urzÄ™dów w administracji, prawniczych, z szeregu zawodów. Na mocy prawa katolicy nie mogli wiÄ™c wykonywać żadnych zawodów prawniczych, jak również nie mogli być nauczycielami, a katoliczki nie mogÅ‚y być nawet opiekunkami do dzieci. Zakaz tworzenia katolickich instytucji edukacyjnych oraz zakaz korzystania z edukacji w tego typu instytucjach za granicÄ… rozciÄ…gniÄ™to również na Å›wieckich katolików.
Wyraźne znamiona apartheidu miaÅ‚ również przepis zakazujÄ…cy katolikowi (katoliczce) poÅ›lubienia protestantki (protestanta). Udzielenie przez kapÅ‚ana katolickiego Å›lubu takiej mieszanej wyznaniowo parze oznaczaÅ‚o karÄ™ Å›mierci dla duchownego.
W myÅ›l „praw karnych” obowiÄ…zujÄ…cych w Irlandii od 1691 r. katolicy nie mieli prawa zamieszkiwać w wiÄ™kszych miastach. Nie mogli nosić broni, a wierzchowce, którymi podróżowali, nie mogÅ‚y być droższe aniżeli 5 funtów. Pod karÄ… grzywny zakazane im byÅ‚o chowanie swoich zmarÅ‚ych na przyklasztornych (czy przykoÅ›cielnych) cmentarzach, które byÅ‚y częściÄ… dawno zniszczonych instytucji życia monastycznego.
Zakazane zostaÅ‚y również pielgrzymki do miejsc katolickiego kultu (Matki Bożej albo lokalnych Å›wiÄ™tych). Katolicki robotnik, który pragnÄ…Å‚ uszanować Å›wiÄ™ty dla KoÅ›cioÅ‚a dzieÅ„, miaÅ‚ być poddany karze chÅ‚osty. Taka sama kara groziÅ‚a za zÅ‚amanie zakazu odbywania katolickich pielgrzymek.
Jak osiÄ…gnąć efekt „katolickiego zacofania”?
CharakterystycznÄ… cechÄ… forsowanego przez protestanckÄ… AngliÄ™ antykatolickiego ustawodawstwa w odniesieniu do Irlandii byÅ‚a jego strona ekonomiczna. Realizowane w Irlandii w XVIII w. „prawa karne” przewidywaÅ‚y wiÄ™c, że katolik nie miaÅ‚ prawa nabywać ani dzierżawić ziemi. Prawo zobowiÄ…zywaÅ‚o katolickiego wÅ‚aÅ›ciciela ziemskiego do podziaÅ‚u wÅ‚asnej ziemi miÄ™dzy wszystkie swoje dzieci w równej mierze. Dodajmy, że w tym samym czasie w odniesieniu do majÄ…tków bÄ™dÄ…cych w posiadaniu protestantów obowiÄ…zywaÅ‚a zasada majoratu, tzn. caÅ‚a ziemia przechodziÅ‚a we wÅ‚adanie jednego (najstarszego) spadkobiercy. Wspomniane wyżej prawo zmierzaÅ‚o wiÄ™c do sprokurowania sztucznego rozdrobnienia katolickiej wÅ‚asnoÅ›ci ziemskiej. To z kolei miaÅ‚o sprawić, że w ekonomicznej konkurencji z wielkÄ… (utrzymywanÄ… majoratem) wÅ‚asnoÅ›ciÄ… protestanckÄ… nie bÄ™dzie ona miaÅ‚a na dÅ‚uższÄ… metÄ™ szans na przetrwanie.
Dodajmy, że antykatolickie ustawodawstwo byÅ‚o niemoralne nie tylko w sensie jawnej niesprawiedliwoÅ›ci, ale również dlatego, że zachÄ™caÅ‚o do niemoralnych czynów. Promowano wiÄ™c donosicielstwo, ponieważ za wytropienie i wskazanie wÅ‚adzom ukrywajÄ…cego siÄ™ katolickiego ksiÄ™dza przyznawano wynagrodzenie pieniężne (na tym tle w XVIII w. wyodrÄ™bniÅ‚a siÄ™ w Irlandii grupa znÄ™conych tym zyskiem specjalnych „Å‚apaczy księży” – priest-hunters). Nagroda w gotówce czekaÅ‚a również na każdego kapÅ‚ana, który zdecydowaÅ‚by siÄ™ na porzucenie „papistowskich przesÄ…dów”.
Niemal przez dwa wieki (XVIII i XIX) oficjalna angielska historiografia wytykaÅ‚a Irlandczykom ich „zacofanie”, materialne ubóstwo, braki w wyksztaÅ‚ceniu. WyjaÅ›niano to „zÅ‚ym wpÅ‚ywem katolicyzmu” na mieszkaÅ„ców Zielonej Wyspy, nie dostrzegajÄ…c, że prawdziwÄ… przyczynÄ… tego stanu rzeczy byÅ‚a niemal stuletnia polityka dyskryminacji katolickich mieszkaÅ„ców wyspy, którym odmawiano szans na wyksztaÅ‚cenie oraz wykluczono ich z uczciwej konkurencji w życiu gospodarczym. W ten sposób owa dyskryminujÄ…ca polityka byÅ‚a źródÅ‚em i wsparciem dla rozwoju antykatolickich uprzedzeÅ„ i fobii.
Ku równouprawnieniu
Polityka antykatolickiego apartheidu w Irlandii zaczęła siÄ™ kruszyć w latach 70. XVIII w. W tym czasie Brytyjczycy zaczÄ™li mieć coraz wiÄ™ksze problemy ze swoimi koloniami w Ameryce PóÅ‚nocnej. Owe trudnoÅ›ci w 1776 r. doprowadziÅ‚y, jak wiadomo, do wybuchu wojny o niepodlegÅ‚ość Stanów Zjednoczonych. W tym kontekÅ›cie należy widzieć stopniowe rozmontowywanie przez rzÄ…d brytyjski penal laws w Irlandii. StaÅ‚ za tym nie nagÅ‚y wybuch miÅ‚oÅ›ci do katolików, ale czysta kalkulacja polityczna: Londyn nie chciaÅ‚ mieć nowego powstania tuż „za miedzÄ…”.
W roku 1778 zezwolono irlandzkim katolikom na dzierżawienie ziemi oraz pozwolono, by katoliccy wÅ‚aÅ›ciciele ziemscy w Irlandii mieli prawo pozostawić caÅ‚y swój majÄ…tek jednemu dziedzicowi (stwarzajÄ…c w ten sposób szansÄ™ na konsolidacjÄ™ majÄ…tków ziemskich, którymi dysponowali katolicy). W 1782 r. zezwolono irlandzkim katolikom na tworzenie wÅ‚asnych szkóÅ‚ (po uzyskaniu pozwolenia od miejscowego anglikaÅ„skiego biskupa) oraz udzielono zgody na pobyt katolickiego duchowieÅ„stwa (w tym biskupów) na wyspie. W tym samym roku pozwolono katolikom na posiadanie koni na takich samych zasadach jak protestanci (tzn. bez limitu cenowego, o którym wspomniaÅ‚em wyżej) oraz zgodzono siÄ™, aby opiekunkami do dzieci mogÅ‚y być także katoliczki.
Wybuch rewolucji francuskiej (1789) oraz obawa o to, by Francja nie pozyskaÅ‚a w Irlandczykach sojuszników do walki z „perfidnym Albionem”, skÅ‚oniÅ‚a rzÄ…d brytyjski do dalszych koncesji. W 1792 r. pozwolono zatem irlandzkim katolikom na poÅ›lubianie protestantów, wykonywanie zawodów prawniczych oraz tworzenie szkóÅ‚ bez koniecznoÅ›ci uzyskiwania zgody anglikaÅ„skich biskupów. Rok później dopuszczono katolików do uczestnictwa w wyborach parlamentarnych i samorzÄ…dowych. Ten sam Catholic Relief Bill z 1793 r. zezwalaÅ‚ irlandzkim katolikom na peÅ‚nienie urzÄ™du sÄ™dziego, szeryfa, rajcy miejskiego oraz pozwalaÅ‚ na uzyskiwanie przez nich stopni oficerskich w armii i marynarce wojennej. Pozwolono im nawet na posiadanie broni.
W roku 1829 brytyjski parlament uchwaliÅ‚ peÅ‚nÄ… emancypacjÄ™ politycznÄ… katolików na Wyspach. Jego postanowienia zostaÅ‚y rozciÄ…gniÄ™te również na IrlandiÄ™, chociaż z pewnymi znaczÄ…cymi wyjÄ…tkami. Utrzymano wiÄ™c zakaz pracy Towarzystwa Jezusowego w Irlandii, a pozostaÅ‚ym zakonom odmówiono prawa do przyjmowania uczynionych na ich rzecz testamentalnych darowizn. Utrzymano również wysokie kary pieniężne dla księży w sutannach zauważonych poza obrÄ™bem koÅ›cioÅ‚a, jak również przepis wykluczajÄ…cy katolików z najwyższych stanowisk w administracji brytyjskiej na Zielonej Wyspie (chodziÅ‚o o dwa stanowiska: wicekróla oraz lorda-kanclerza).