Autor: ks. Mieczysław Piotrowski TChr,
MiÅ‚ujcie siÄ™! 5/2006 → Temat numeru
Historycy stwierdzajÄ…, że w tych latach, kiedy narodziÅ‚ siÄ™ Jezus, miaÅ‚o miejsce szczególnie żywe, powszechne oczekiwanie na najwiÄ™ksze wydarzenie w historii Å›wiata. Dla Narodu Wybranego miaÅ‚o to być przyjÅ›cie mesjasza, a dla ludów pogaÅ„skich – narodzenie wÅ‚adcy Å›wiata. Wszyscy byli przekonani, że zdarzy siÄ™ to w Judei w 7 – 6 roku przed Chrystusem.
Historyczny fakt powszechnego oczekiwania
Józef Flawiusz, historyk żydowski, pisze, że w narodzie izraelskim w tamtych czasach (I w.) uważano za rzecz oczywistÄ…, że wkrótce ma siÄ™ narodzić mesjasz, wÅ‚adca Å›wiata. To przekonanie byÅ‚o najważniejszym motywem zbrojnego wystÄ…pienia Å»ydów przeciwko cesarstwu rzymskiemu, najwiÄ™kszej militarnej potÄ™dze ówczesnego Å›wiata (66 – 70 r.). Izraelici oczekiwali przyjÅ›cia mesjasza w I w., a wiÄ™c w tym czasie, kiedy narodziÅ‚ siÄ™ Jezus. PrzybliżonÄ… datÄ™ jego przyjÅ›cia ustalili w oparciu o dwa teksty Pisma Å›w. Starego Testamentu.
1. Tekst prorocki, który najmocniej przemawiaÅ‚ do Å›wiadomoÅ›ci żydowskiej, wskazujÄ…c na datÄ™ przyjÅ›cia mesjasza, pochodzi z KsiÄ™gi Daniela (7, 13-14; 9, 24). Znajduje siÄ™ w tym proroctwie (9, 24) jedyne w Starym Testamencie bardzo konkretne czasowe wskazanie wypeÅ‚nienia siÄ™ tej zapowiedzi. Z tego prorockiego tekstu dowiadujemy siÄ™, że mesjasz ma narodzić siÄ™ po upÅ‚ywie „siedemdziesiÄ™ciu tygodni”. Dla wszystkich komentatorów jest oczywiste, że nie chodzi tu o tygodnie, lecz o siedmiolecia. W jÄ™zyku hebrajskim wyraz shabhuim oznacza bowiem „siedmiolecie”. Tak wiÄ™c proroctwo mówi, że mesjasz przyjdzie na Å›wiat po upÅ‚ywie siedemdziesiÄ™ciu siedmioleci (490 lat) od wydania dekretu króla Artakserksesa (458 – 457 przed Chrystusem) lub jak twierdzÄ… inni – od dekretu Cyrusa w 538 r. Jedno jest pewne: że proroctwo to wskazuje na przyjÅ›cie mesjasza w latach, w których żyÅ‚ Chrystus. Jest to rzecz niezwykÅ‚a, że tylko jeden raz w Starym Testamencie zostaÅ‚a podana w przybliżeniu data przyjÅ›cia mesjasza i rzeczywiÅ›cie staÅ‚a siÄ™ ona dla chrzeÅ›cijan poczÄ…tkiem ery mesjaÅ„skiej. Wykopaliska w Qumran potwierdzajÄ…, że takÄ… wÅ‚aÅ›nie interpretacjÄ™ proroctwa Daniela gÅ‚osili żydowscy mnisi znad Morza Martwego, którzy mieli wielki autorytet w caÅ‚ym Izraelu w dziedzinie tÅ‚umaczenia Pisma Å›w. Również inne wpÅ‚ywowe Å›rodowiska w Izraelu obliczaÅ‚y czas przyjÅ›cia mesjasza, wÅ‚adcy Å›wiata, w podobny sposób i ten fakt wyjaÅ›nia, dlaczego w czasach Chrystusa tak żywe i powszechne byÅ‚o wÅ›ród Å»ydów oczekiwanie na przyjÅ›cie mesjasza. Zgodnie z tymi wierzeniami czas mesjaÅ„ski miaÅ‚ siÄ™ zacząć okoÅ‚o 20 lat przed narodzeniem Chrystusa. W tym wÅ‚aÅ›nie okresie Å»ydzi oczekiwali przyjÅ›cia tajemniczego mesjasza. Trzeba również pamiÄ™tać, że Jezus Chrystus, nazywajÄ…c siebie „Synem czÅ‚owieczym”, wielokrotnie wskazywaÅ‚, że to proroctwo wypeÅ‚niÅ‚o siÄ™ w Jego osobie.
2. Drugi tekst prorocki znajduje siÄ™ w KsiÄ™dze Rodzaju: „Nie zostanie odjÄ™te berÅ‚o od Judy ani laska pasterska spoÅ›ród kolan jego, aż przyjdzie ten, do którego ono należy, i zdobÄ™dzie posÅ‚uch u narodów!” (Rdz 49, 10). BerÅ‚o zostaÅ‚o zabrane Judzie w czasach Chrystusa; wtedy panowaÅ‚ Herod Wielki, ostatni żydowski król, a po jego Å›mierci paÅ„stwo Izrael straciÅ‚o wszelkÄ… autonomiÄ™ aż do 1948 r. Å»ydzi z czasów Chrystusa Å›ciÅ›le wiÄ…zali utratÄ™ niepodlegÅ‚oÅ›ci i panowanie Rzymian z tekstem proroctwa Jakuba (Rdz 49, 10).
Dla Å»ydów, którzy uwierzyli w Chrystusa, staÅ‚o siÄ™ oczywiste, że to On jest oczekiwanym mesjaszem. Ci natomiast, którzy Go odrzucili, zmienili interpretacjÄ™ tego proroctwa, twierdzÄ…c, że mówi ono o caÅ‚ym narodzie izraelskim, a nie o konkretnej osobie.
Czyż nie jest zastanawiajÄ…cy fakt, że Å»ydzi ostatecznie ustalili kanon 24 ksiÄ…g Biblii Starego Testamentu, bez możliwoÅ›ci jego poszerzenia, wÅ‚aÅ›nie w czasach Jezusa? W ten sposób uznali, że Boże Objawienie osiÄ…gnęło swojÄ… peÅ‚niÄ™. Na dodatek Å›wiÄ…tynia jerozolimska zostaÅ‚a caÅ‚kowicie zniszczona w 70 r. W zwiÄ…zku z tym koÅ„czy siÄ™ kapÅ‚aÅ„stwo starotestamentowe i skÅ‚adanie ofiar. Po żydowskich powstaniach przeciwko okupacji rzymskiej w 70 i 132 roku nastÄ™puje caÅ‚kowite rozproszenie Å»ydów po caÅ‚ym Å›wiecie.
Tajemnica gwiazdy betlejemskiej
W Ewangelii wg Å›w. Mateusza czytamy: „Gdy zaÅ› Jezus narodziÅ‚ siÄ™ w Betlejem w Judei za panowania króla Heroda, oto MÄ™drcy ze Wschodu przybyli do Jerozolimy i pytali: »Gdzie jest nowo narodzony król żydowski? UjrzeliÅ›my bowiem jego gwiazdÄ™ na Wschodzie i przybyliÅ›my oddać mu pokÅ‚on«” (Mt 2, 1-2).
W grudniu 1603 r. sÅ‚ynny niemiecki astronom Johannes Kepler zauważyÅ‚ naÅ‚ożenie siÄ™ na siebie (koniunkcjÄ™) Saturna i Jupitera, co dawaÅ‚o bardzo silne Å›wiatÅ‚o. Po dokÅ‚adnych obliczeniach Kepler stwierdziÅ‚, że podobne zjawisko mogÅ‚o mieć miejsce w 7 roku przed Chrystusem. Ku swojemu zdumieniu astronom ten odkryÅ‚ komentarz do Pisma Å›w. napisany przez rabina Abarbanela, z którego to tekstu wynika, że Å»ydzi wierzyli, iż mesjasz przyjdzie na Å›wiat dokÅ‚adnie wtedy, gdy Å›wiatÅ‚o Jupitera i Saturna w konstelacji Ryb naÅ‚oży siÄ™ na siebie. Jak siÄ™ okazuje, takie przekonanie byÅ‚o powszechne w narodzie izraelskim. Potwierdza to Å›redniowieczny hebrajski komentarz do KsiÄ™gi Daniela.
Jest naukowo stwierdzone, że sÅ‚awna starożytna babiloÅ„ska szkoÅ‚a astrologiczna z miasta Sippar nad Eufratem nauczaÅ‚a, iż od 7 roku przed Chrystusem należy w Palestynie oczekiwać przyjÅ›cia na Å›wiat „wÅ‚adcy Å›wiata”. Odnalezienie i odczytanie pisma klinowego kalendarza gwiezdnego z Sippar w 1925 r. dowodzi tego, że babiloÅ„scy astronomowie stwierdzili, iż w 7 roku przed Chrystusem wyjÄ…tkowo aż trzy razy byÅ‚a widziana koniunkcja Jupitera i Saturna (29.05., 1.10. i 5.12.). Tego rodzaju naÅ‚ożenie siÄ™ na siebie tych dwóch ciaÅ‚ niebieskich nastÄ™puje tylko jeden raz na 794 lata. Wiarygodność tych danych potwierdza wspóÅ‚czesna astronomia. W Berlinie przechowywany jest tak zwany stóÅ‚ planetarny. Jest to papirus, na którym egipscy astronomowie precyzyjnie zapisali wszystkie ruchy planet od 17 roku przed Chrystusem do 10 roku po Chrystusie. Obserwacje te potwierdzajÄ… obliczenia Keplera, że w 7 roku przed Chrystusem wystÄ…piÅ‚a koniunkcja Jupitera z Saturnem, która byÅ‚a najbardziej widoczna w rejonie basenu Morza Åšródziemnego.
Historyków zadziwia fakt, że w tym czasie, kiedy narodziÅ‚ siÄ™ Chrystus, panowaÅ‚o powszechne oczekiwanie na przyjÅ›cie mesjasza nie tylko wÅ›ród narodu żydowskiego, ale również inne narody oczekiwaÅ‚y rychÅ‚ego narodzenia siÄ™ w Judei wÅ‚adcy Å›wiata. Jest wiÄ™c historycznym faktem, że w czasach Jezusa również uwaga caÅ‚ego pogaÅ„skiego Å›wiata skupiaÅ‚a siÄ™ na Palestynie w powszechnym oczekiwaniu, że w Judei pojawi siÄ™ wÅ‚adca Å›wiata. PiszÄ… o tym miÄ™dzy innymi rzymscy historycy z przeÅ‚omu pierwszego i drugiego wieku: Tacyt w Dziejach i Swetoniusz w Å»yciu Wespazjana.
Fenomen jedyny i niepowtarzalny
WyjÄ…tkowość judaizmu i chrzeÅ›cijaÅ„stwa wynika z tego, że przyjÅ›cie mesjasza byÅ‚o przepowiadane przez proroków Starego Testamentu w ciÄ…gu dwudziestu wieków przed jego narodzeniem w Betlejem. Mahomet, Budda, Konfucjusz i wszyscy inni zaÅ‚ożyciele religii nie byli w ogóle zapowiadani i oczekiwani.
Zapowiadany w proroctwach mesjasz – Jezus Chrystus – jest najważniejszÄ… postaciÄ… Starego i Nowego Testamentu. Tak wiÄ™c od samego poczÄ…tku dziejów Narodu Wybranego Jezus byÅ‚ zapowiadany i do dnia dzisiejszego jest czczony jako Zbawiciel Bóg-CzÅ‚owiek. Fakt, że od 40 wieków jest oddawana cześć Mesjaszowi, wymyka siÄ™ wszelkim historycznym prawidÅ‚owoÅ›ciom. Judaizm oraz chrzeÅ›cijaÅ„stwo sÄ… fenomenem jedynym i niepowtarzalnym w historii wszystkich religii.
Rozpoznanie oczekiwanego mesjasza w DzieciÄ™ciu Jezus, urodzonym w caÅ‚kowitym ubóstwie w betlejemskiej stajni, byÅ‚o sprawÄ… nadzwyczaj trudnÄ…. Natomiast rozpoznanie w Nim prawdziwego Boga, który staÅ‚ siÄ™ czÅ‚owiekiem, byÅ‚o po ludzku niemożliwe. Trzeba pamiÄ™tać, że Å»ydzi oddawali cześć Jahwe, który byÅ‚ transcendentny, niewyrażalny; nie można Go byÅ‚o sobie wyobrażać, a tym bardziej przedstawiać Go na obrazach czy wypowiadać Jego imiÄ™. Stwierdzenie, że jakiÅ› czÅ‚owiek jest Bogiem, stanowiÅ‚o dla Izraelitów najwiÄ™ksze Å›wiÄ™tokradztwo i bluźnierstwo. Dlatego gÅ‚ównym powodem skazania Chrystusa na Å›mierć byÅ‚o to, że jako czÅ‚owiek uważaÅ‚ siÄ™ On za Boga (por. Mt 26, 63-66). Również Mahomet i religia islamu, którÄ… zapoczÄ…tkowaÅ‚, jest wyrazem tego semickiego zgorszenia, protestu i buntu przeciwko chrzeÅ›cijaÅ„stwu, które gÅ‚osi, że czÅ‚owiek Jezus jest Bogiem. WokóÅ‚ kopuÅ‚y jerozolimskiego meczetu Omara, który jest jednym z najważniejszych dla muzuÅ‚manów, widnieje napis uÅ›wiadamiajÄ…cy chrzeÅ›cijanom, że „Jezus jest tylko Synem Maryi, takim samym czÅ‚owiekiem jak inni ludzie”. Wiara w to, że czÅ‚owiek Jezus jest prawdziwym Bogiem, że poczÄ…Å‚ siÄ™ w Å‚onie Maryi Dziewicy i narodziÅ‚ siÄ™ tak, jak każdy inny czÅ‚owiek, byÅ‚a czymÅ› tak absurdalnym dla umysÅ‚owoÅ›ci i przekonaÅ„ nie tylko Izraelitów, ale i pogan, że nikt zdrowy na umyÅ›le nie byÅ‚by w stanie dopuÅ›cić do siebie myÅ›li o wcieleniu siÄ™ Jahwe w konkretnym miejscu i okreÅ›lonym momencie historii.
Powszechne oczekiwanie w czasach Jezusa na przyjÅ›cie mesjasza, który jako czÅ‚owiek bÄ™dzie wysÅ‚aÅ„cem Boga, sprawiÅ‚o, że pojawiÅ‚o siÄ™ wielu, którzy ogÅ‚aszali, że to wÅ‚aÅ›nie oni sÄ… mesjaszami. Byli wÅ›ród nich Barabasz, Teudas, Bar Kochba i inni, którzy organizowali zbrojne rebelie przeciwko Rzymianom, ale po ich Å›mierci oraz stÅ‚umieniu powstaÅ„ nie pozostali po nich żadni wyznawcy, a pamięć o nich szybko przeminęła. Natomiast po haniebnej Å›mierci krzyżowej Jezusa w Å›rodowisku żydowskim natychmiast zrodziÅ‚a siÄ™ wiara w Jego zmartwychwstanie, jak również w to, że jako prawdziwy czÅ‚owiek jest On również prawdziwym Bogiem. Wiara w Zmartwychwstanie i Bóstwo Chrystusa rozszerzaÅ‚a siÄ™ z nieprawdopodobnym dynamizmem w caÅ‚ym rzymskim imperium poprzez pierwszych wyznawców, którzy byli Å»ydami. Prawda o tym, że Jezus jest prawdziwym Bogiem, byÅ‚a gÅ‚oszona z narażeniem życia zaraz po Jego Åšmierci i Zmartwychwstaniu, czego wyrazem sÄ… teksty nawróconego Å»yda Å›w. PawÅ‚a: „Dlatego też Bóg Go nad wszystko wywyższyÅ‚ i darowaÅ‚ Mu imiÄ™ ponad wszelkie imiÄ™, aby na imiÄ™ Jezusa zgięło siÄ™ każde kolano istot niebieskich i ziemskich, i podziemnych. I aby wszelki jÄ™zyk wyznaÅ‚, że Jezus Chrystus jest PANEM – ku chwale Boga Ojca” (Flp 2, 9-11).
Dla każdego otwartego na prawdÄ™ badacza staje siÄ™ oczywiste, że powstanie chrzeÅ›cijaÅ„stwa jest bez wÄ…tpienia jednym z najwiÄ™kszych cudów w historii i że może być ono tylko dzieÅ‚em samego Boga, który narodziÅ‚ siÄ™ jako prawdziwy czÅ‚owiek w stajni betlejemskiej, aby przez swoje życie, MÄ™kÄ™, Åšmierć i Zmartwychwstanie dać szansÄ™ zbawienia każdemu czÅ‚owiekowi. Tylko ludzie, „którzy przez nieprawość nakÅ‚adajÄ… prawdzie pÄ™ta” (Rz 1, 18), sÄ… zamkniÄ™ci na przyjÄ™cie i uznanie tego faktu.
Kiedy narodził się Jezus?
Z licznych tekstów żydowskich i chrzeÅ›cijaÅ„skich, a także pism historyków rzymskich: Tacyta, Pliniusza MÅ‚odszego, Swetoniusza, oraz żydowskiego historyka Józefa Flawiusza wynika oczywisty fakt historycznego istnienia Jezusa. Ze wszystkich historycznych postaci starożytnoÅ›ci Jezus Chrystus ma najbogatszy i najbardziej udokumentowany materiaÅ‚ biograficzny. Jezus urodziÅ‚ siÄ™, kiedy wÅ‚adcÄ… cesarstwa rzymskiego byÅ‚ cesarz Oktawian August (30 przed Chr. – 14 po Chr.), a królem Judei byÅ‚ Herod Wielki (37 – 4).
W 525 r. papież Jan I poleciÅ‚ scytyjskiemu mnichowi Dionizemu MaÅ‚emu (Dionysius Exiguus), aby ustaliÅ‚ dokÅ‚adnÄ… datÄ™ narodzenia Jezusa Chrystusa. WedÅ‚ug obliczeÅ„ Dionizego Jezus narodziÅ‚ siÄ™ w Betlejem w 754 r. od zaÅ‚ożenia Rzymu. Jednak wspóÅ‚czesne obliczenia wykazaÅ‚y, że mnich pomyliÅ‚ siÄ™ w swoich rachubach o 6 – 7 lat. Jezus urodziÅ‚ siÄ™ wiÄ™c w 747/748 roku od zaÅ‚ożenia Rzymu, czyli w 7/6 roku przed nowÄ… erÄ…. Pomimo tej pomyÅ‚ki data narodzenia Jezusa podana przez Dionizego staÅ‚a siÄ™ poczÄ…tkiem liczenia czasu „nowej ery”. Jezus Chrystus jest najwiÄ™kszÄ… postaciÄ… w historii ludzkoÅ›ci. Jego narodzenie spowodowaÅ‚o podziaÅ‚ dziejów na „starÄ… erÄ™” – przed Chrystusem i „nowÄ… erÄ™” – po Chrystusie.
Szokująca prawda Bożego Narodzenia
To, co radykalnie odróżnia chrzeÅ›cijaÅ„stwo od innych religii, to szokujÄ…ca prawda Bożego Narodzenia: prawdziwy Bóg staÅ‚ siÄ™ prawdziwym czÅ‚owiekiem. RodzÄ…c siÄ™ jako bezbronne dziecko w Betlejem, Pan Bóg pokonuje nieskoÅ„czony dystans dzielÄ…cy nas od Niego, spowodowany przez nasze grzechy. KierujÄ…c siÄ™ bezinteresownÄ… miÅ‚oÅ›ciÄ…, Stwórca staje siÄ™ prawdziwym czÅ‚owiekiem, bierze na siebie grzechy wszystkich ludzi i zmartwychwstajÄ…c, dokonuje ostatecznego zwyciÄ™stwa nad szatanem, grzechem i Å›mierciÄ…, umożliwiajÄ…c nam zjednoczenie siÄ™ z Nim w miÅ‚oÅ›ci. ÅšwiÄ™ty Grzegorz z Nazjanzu nie waha siÄ™ napisać, że Bóg staje siÄ™ czÅ‚owiekiem, aby umożliwić każdemu czÅ‚owiekowi stanie siÄ™ Bogiem.
MiÅ‚ość pomiÄ™dzy Bogiem i czÅ‚owiekiem nigdy nie zrodzi siÄ™ w sytuacji koniecznoÅ›ci lub przymusu, ale tylko wtedy, gdy bÄ™dzie caÅ‚kowita wolność wyboru. Dlatego Pan Bóg, objawiajÄ…c siÄ™ w Jezusie Chrystusie, z szacunku do wolnoÅ›ci czÅ‚owieka pozostaÅ‚ Bogiem „ukrytym”. Nie chciaÅ‚ nas zniewolić wszechmocÄ… Boskiego piÄ™kna i dlatego Bóstwo Jezusa pozostaÅ‚o „ukryte” w Jego czÅ‚owieczeÅ„stwie, i byÅ‚o możliwe do rozpoznania tylko na drodze wiary. DzieciÄ…tko Jezus jest wiÄ™c objawieniem pokornej miÅ‚oÅ›ci i miÅ‚osierdzia Trójjedynego Boga i równoczeÅ›nie hoÅ‚dem zÅ‚ożonym wolnoÅ›ci czÅ‚owieka. Jego Boska, wszechmocna miÅ‚ość wyraża siÄ™ w bezbronnoÅ›ci NiemowlÄ™cia w Betlejem i w pokorze sÅ‚ugi, który umywa nogi (por. J 13, 8) i aby otworzyć nam drogÄ™ do nieba, bierze na siebie grzechy wszystkich ludzi, doÅ›wiadczajÄ…c wynikajÄ…cego z nich straszliwego cierpienia i Å›mierci. W czÅ‚owieczeÅ„stwie Jezusa możemy odkryć tajemnicÄ™ Boga, który jest jeden, ale w trzech osobach: Ojca, Syna i Ducha ÅšwiÄ™tego. Tajemnica ta jest dostÄ™pna tylko na drodze wiary, „która dziaÅ‚a przez miÅ‚ość” (Ga 5, 6). Wtedy stajÄ… siÄ™ zrozumiaÅ‚e sÅ‚owa Jezusa: „A kto Mnie widzi, widzi Tego, który Mnie posÅ‚aÅ‚” (J 12, 45); „Ja i Ojciec jedno jesteÅ›my” (J 10, 30).
W tajemnicy Bożego Narodzenia odkrywamy również radosnÄ… prawdÄ™, że stajÄ…c siÄ™ prawdziwym czÅ‚owiekiem, Pan Bóg „zjednoczyÅ‚ siÄ™ jakoÅ› z każdym czÅ‚owiekiem” (Gaudium et spes, 22). DziÄ™ki tajemnicy Wcielenia każda istota ludzka ma nieskoÅ„czonÄ… godność dziecka Bożego i niezbywalne prawo do życia od momentu poczÄ™cia aż do naturalnej Å›mierci oraz prawo do wolnoÅ›ci sumienia. O godnoÅ›ci i wartoÅ›ci czÅ‚owieka nie decyduje klasa spoÅ‚eczna, z której siÄ™ on wywodzi, kolor jego skóry, iloraz inteligencji ani stan jego zdrowia, ale tylko jego czÅ‚owieczeÅ„stwo, które jest Å›wiÄ™te, gdyż utożsamia siÄ™ z nim sam Bóg: „Wszystko, co uczyniliÅ›cie jednemu z tych braci moich najmniejszych, MnieÅ›cie uczynili” (Mt 25, 40). Tak wiÄ™c z każdym czÅ‚owiekiem zawsze zjednoczony jest Jezus, który pragnie prowadzić go przez wszystkie doÅ›wiadczenia życiowe do peÅ‚ni szczęścia w niebie. Problem jest tylko po stronie czÅ‚owieka, czy bÄ™dzie siÄ™ na to zgadzaÅ‚, podejmujÄ…c trud życia wiarÄ… na co dzieÅ„.
Tajemnica Bożego Narodzenia ciÄ…gle na nowo siÄ™ uobecnia. Jezus Chrystus – wcielony Bóg – nieustannie przychodzi do „swojej wÅ‚asnoÅ›ci” i, niestety, nadal sÄ… tacy, którzy – tak jak w Betlejem – nie chcÄ… Go dzisiaj przyjąć (por. J 1, 11). Tylko w tym czÅ‚owieku, który podejmuje trud życia wedÅ‚ug zasad Ewangelii, trwa na codziennej modlitwie, podnosi siÄ™ z każdego upadku w sakramencie spowiedzi i przyjmuje Jezusa w Eucharystii „jako swój chleb codzienny, (...) codziennie wypeÅ‚nia siÄ™ tajemnica Bożego Narodzenia, cud SÅ‚owa Bożego, które staje siÄ™ ciaÅ‚em” (Å›w. Edyta Stein).