Kościół in pectore. Prześladowania Kościoła katolickiego w komunistycznych Chinach
Autor: Grzegorz Kucharczyk,
MiÅ‚ujcie siÄ™! 5/2003 → Karty historii KoÅ›cioÅ‚a
Mao Tse-tung, patron „pokolenia 68 roku”
W 1968 r. na ulicach Paryża i na uniwersyteckich campusach w Stanach Zjednoczonych protestujÄ…ca przeciw doskwierajÄ…cemu jej „systemowi zniewolenia i obÅ‚udy” (czyt. zachodniej demokracji) mÅ‚odzież na swoich manifestacjach, obok portretów kubaÅ„skiego rewolucjonisty komunistycznego Che Guevary, niosÅ‚a portrety twórcy komunistycznych Chin – Mao Tse-tunga. W górze trzymano jego programowe dzieÅ‚o, CzerwonÄ… książeczkÄ™.
Dzisiaj, gdy już wiadomo, że w wielu przypadkach te protesty zblazowanej i znudzonej dobrobytem mÅ‚odzieży (której „rewolucyjny” zapaÅ‚ ograniczyÅ‚ siÄ™ w koÅ„cu do tzw. rewolucji seksualnej, czyli praktykowania zasady „róbta, co chceta i z kim chceta”) byÅ‚y dyskretnie wspierane i sterowane przez wywiady paÅ„stw komunistycznych, może już tak nie dziwi fakt, że ci sami ludzie, którzy tak gÅ‚oÅ›no krzyczeli „wiÄ™cej wolnoÅ›ci!”, za jednego ze swoich idoli obrali twórcÄ™ jednego z najkrwawszych totalitarnych (komunistycznych) reżimów. Odpowiedzialny za Å›mierć dziesiÄ…tek milionów ludzi, swoich rodaków, Mao Tse-tung pod tym wzglÄ™dem może być porównywalny tylko ze swoimi odpowiednikami w Rosji (Stalin) i Niemczech (Hitler).
RzÄ…dy komunistycznej ideologii nad Chinami i jej stosunek do KoÅ›cioÅ‚a katolickiego nie odbiegaÅ‚y w niczym od wzorców znanych już nam z innych krajów „demokracji ludowej”. W 1949 roku – gdy komuniÅ›ci po krwawej wojnie domowej ogÅ‚osili powstanie ChiÅ„skiej Republiki Ludowej (do dzisiaj jest to oficjalna nazwa paÅ„stwa chiÅ„skiego) – w programie Komunistycznej Partii Chin (KPCh) przyjÄ™tym we wrzeÅ›niu tego samego roku deklarowano, że wszyscy chiÅ„scy obywatele powinni mieć zagwarantowanÄ… wolność wyznania i praktykowania swojego wyznania. Takie byÅ‚y deklaracje, jednak podobnie jak w przypadku innych komunistycznych krajów na deklaracjach siÄ™ skoÅ„czyÅ‚o.
Zniszczyć chiÅ„ski katolicyzm za pomocÄ… „reform”
Krótko po wspomnianej deklaracji KPCh jej przywódca, Mao Tse-tung, zaczÄ…Å‚ podkreÅ›lać, że jednym z priorytetów komunistycznej wÅ‚adzy jest „wyzwolenie” Chin spod wszelkiej obcej dominacji, nie tylko politycznej czy gospodarczej, ale i duchowej. Do tej ostatniej kategorii zostaÅ‚a zaliczona religia chrzeÅ›cijaÅ„ska, a zwÅ‚aszcza katolicyzm, piÄ™tnowany przez chiÅ„skich komunistów jako „religia zachodnia” (czyli obca chiÅ„skiej kulturze), jako rodzaj „duchowego kolonializmu”. W rzeczywistoÅ›ci komunistom chiÅ„skim chodziÅ‚o o caÅ‚kowite podporzÄ…dkowanie spoÅ‚eczeÅ„stwa ich totalitarnej ideologii, która nie tolerowaÅ‚a żadnej „konkurencji”, także w sferze duchowoÅ›ci i moralnoÅ›ci.
Misyjna praca KoÅ›cioÅ‚a w Chinach ma swojÄ… dÅ‚ugÄ… tradycjÄ™. Już w XIII w. EwangeliÄ™ w PaÅ„stwie Åšrodka gÅ‚osili franciszkanie. W XVII w. rozwijaÅ‚y siÄ™ misje prowadzone przez Towarzystwo Jezusowe. DziaÅ‚alność misyjna nabraÅ‚a nowego rozmachu od poÅ‚owy wieku XIX, w okresie coraz wiÄ™kszego otwarcia siÄ™ Chin na Å›wiat (otwarcie to, przyznajmy, byÅ‚o wymuszone przez mocarstwa zachodnie – gÅ‚ównie AngliÄ™ – pragnÄ…ce wciÄ…gnąć Chiny w orbitÄ™ swojej kolonialnej polityki). W tym czasie aktywizujÄ… siÄ™ nie tylko misje katolickie, ale i misje innych wyznaÅ„ chrzeÅ›cijaÅ„skich, gÅ‚ównie protestanckich.
O dynamizmie wzrostu KoÅ›cioÅ‚a w Chinach najlepiej Å›wiadczÄ… liczby. W 1900 r. w Chinach żyÅ‚o niewiele ponad 740 000 katolików, w 1912 roku byÅ‚o ich już dwa razy wiÄ™cej (ponad 1 431 000), by w 1926 r. osiÄ…gnąć liczbÄ™ 2 394 962 osób. Na rok przed objÄ™ciem wÅ‚adzy przez komunistów, w 1948 roku, istniaÅ‚y w Chinach 4 katolickie uniwersytety, 3768 katolickich szkóÅ‚ podstawowych, 101 prowadzonych prz`ez KoÅ›cióÅ‚ szkóÅ‚ Å›rednich, ponad 200 szpitali bÄ™dÄ…cych w gestii katolickich zakonów i 29 drukarni, gdzie powstawaÅ‚y katolickie wydawnictwa.
Ten rozwój byÅ‚ zauważany i doceniany przez StolicÄ™ ApostolskÄ…. W 1926 r. papież Pius XI osobiÅ›cie konsekrowaÅ‚ w Bazylice Å›w. Piotra pierwszych 6 chiÅ„skich biskupów. DwadzieÅ›cia lat później jego nastÄ™pca na Stolicy Piotrowej, Pius XII, ustanowiÅ‚ dla Chin peÅ‚nÄ… hierarchiÄ™ koÅ›cielnÄ…. Na mocy konstytucji apostolskiej Quotidie nos z 11 kwietnia 1946 roku papież erygowaÅ‚ 104 chiÅ„skich diecezji, z 20 metropolitami i 79 biskupami diecezjalnymi.
Jednak niedÅ‚ugo po tym, poczÄ…wszy od 1949 r., przed chiÅ„skim KoÅ›cioÅ‚em otworzyÅ‚ siÄ™ ciężki czas próby. Już do koÅ„ca 1951 r., pod sfabrykowanym przez komunistycznÄ… propagandÄ™ zarzutem, że „chrzeÅ›cijaÅ„stwo jest instrumentem zagranicznego imperializmu”, komunistyczne wÅ‚adze wygnaÅ‚y z Chin 1136 katolickich misjonarzy oraz 14 biskupów. Pozbawiono wolnoÅ›ci 26 biskupów, w tym dwudziestu dwóch wtrÄ…cono do wiÄ™zienia.
Podobnie jak komuniÅ›ci w europejskich krajach „demokracji ludowych”, również chiÅ„scy „towarzysze” w celu zniszczenia KoÅ›cioÅ‚a, oprócz jawnych represji, siÄ™gnÄ™li do prób rozbicia go od wewnÄ…trz. Instrumentem byli tzw. księża patrioci (por. przykÅ‚ad z PolskÄ…). Komunistyczne wÅ‚adze zażądaÅ‚y od chiÅ„skiego KoÅ›cioÅ‚a „reform”, które miaÅ‚yby polegać na jego „demokratyzacji” (czyt. odebraniu biskupom i papieżowi kontroli nad formacjÄ… i personalnymi nominacjami) oraz na oderwaniu KoÅ›cioÅ‚a od „zagranicznych oÅ›rodków imperializmu” – czyli od Stolicy Apostolskiej. WÅ‚adze nie pozostawiaÅ‚y żadnych zÅ‚udzeÅ„: „jeÅ›li nie bÄ™dzie reform KoÅ›cioÅ‚a katolickiego, my go zniszczymy”.
Ponieważ pasterze chiÅ„skiego KoÅ›cioÅ‚a owych „reform” nie chcieli, komunistyczne wÅ‚adze przystÄ…piÅ‚y do realizacji swoich zapowiedzi. PierwszÄ… „reformatorskÄ… grupÄ™” wewnÄ…trz KoÅ›cioÅ‚a wÅ‚adze chiÅ„skie stworzyÅ‚y 13 grudnia 1950 r. Do jej dyspozycji oddano odebrany katolikom koÅ›cióÅ‚ Å›w. MichaÅ‚a w Pekinie, przemianowany na „Biuro Komitetu Reform”. Już sam wystrój zbezczeszczonej Å›wiÄ…tyni nie pozostawiaÅ‚ żadnych wÄ…tpliwoÅ›ci co do dążeÅ„ popieranych przez wÅ‚adze „reformatorów”. Czerwone flagi i napisy typu: „Niech żyje komunizm!”, „Zjednoczone chrzeÅ›cijaÅ„stwo wyzbyte imperializmu”, „Niech żyje Mao!” oraz fakt umieszczenia obok krzyża czerwonej gwiazdy przekonywaÅ‚y wiernych, że „reformatorzy” z katolicyzmem nie majÄ… nic wspólnego. PotwierdzaÅ‚y to wezwania z ambony, wskazujÄ…ce, „że katolicy muszÄ… zmienić modlitwy z kanonu mszy, wymazujÄ…c imiÄ™ papieża, bo nie mogÄ… wznosić bÅ‚agaÅ„ do papieża”.
Znakomita wiÄ™kszość wiernych wÅ‚aÅ›ciwie odczytaÅ‚a te wznoszone z poparciem wÅ‚adz wezwania do „wewnÄ™trznej odnowy” chiÅ„skiego KoÅ›cioÅ‚a. Po 14 miesiÄ…cach dziaÅ‚alnoÅ›ci „reformatorów” liczba sÅ‚uchajÄ…cych ich wiernych nie przekroczyÅ‚a 2000. Natomiast liczba „księży reformatorów” spadÅ‚a z ok. 500 do niespeÅ‚na 100.
„Patriotyzm” na usÅ‚ugach walki z KoÅ›cioÅ‚em
Odpowiedź komunistycznych wÅ‚adz byÅ‚a dwojaka. Z jednej strony nasilono represje wymierzone w pozostajÄ…cy w Å‚Ä…cznoÅ›ci z Rzymem KoÅ›cióÅ‚. W 1956 r. w wiÄ™zieniach przebywaÅ‚o 70 księży oraz niemal 3 000 Å›wieckich katolików. Represje zdziesiÄ…tkowaÅ‚y koÅ›cielnÄ… hierarchiÄ™. W Chinach pozostaÅ‚o tylko 2 biskupów i 14 kapÅ‚anów. Z drugiej strony przystÄ…piono do realizacji scenariusza polegajÄ…cego na ustanowieniu „wolnego od wpÅ‚ywów imperialistycznych”, tzn. w peÅ‚ni posÅ‚usznego wobec komunistycznych wÅ‚adz i zrywajÄ…cego jedność z papieżem (co przecież jest warunkiem sine qua non pozostawania w katolickiej jednoÅ›ci), „patriotycznego KoÅ›cioÅ‚a chiÅ„skiego”.
Decyzja w tej sprawie zostaÅ‚a podjÄ™ta w 1956 roku. 15 lipca 1957 roku w Pekinie, pod czujnym okiem wÅ‚adz, rozpoczÄ…Å‚ obrady Kongres Narodowego KoÅ›cioÅ‚a katolickiego. BraÅ‚o w nim udziaÅ‚ 241 delegatów, w tym 11 zastraszonych biskupów i 70 księży. Liczby te Å›wiadczÄ… jednak o tym, że zdecydowana wiÄ™kszość chiÅ„skich katolików pozostaÅ‚a wierna papieżowi i pozostajÄ…cym w Å‚Ä…cznoÅ›ci z nim biskupom.
W sierpniu 1957 roku powstaÅ‚ caÅ‚kowicie kontrolowany i dyspozycyjny wobec komunistów „ZwiÄ…zek Patriotyczny KoÅ›cioÅ‚a Katolickiego”. Wprowadzono na żądanie wÅ‚adz „demokratyczne wybory i Å›wiÄ™cenia biskupów” – co oznaczaÅ‚o jawne wypowiedzenie posÅ‚uszeÅ„stwa Stolicy Apostolskiej. W marcu 1958 roku przeprowadzono 2 konsekracje wyÅ‚onionych w ten sposób biskupów.
Rzecz jasna, tej uzurpacji oraz nastÄ™pnych tego typu faktów, papież nie mógÅ‚ tolerować. EncyklikÄ… Ad Apostolorum Principis z 29 czerwca 1958 roku papież Pius XII potÄ™piÅ‚ podjÄ™tÄ… przez chiÅ„skich komunistów próbÄ™ caÅ‚kowitego zniszczenia KoÅ›cioÅ‚a w Chinach, jak również obÅ‚ożyÅ‚ ekskomunikÄ… twórców i tych kapÅ‚anów oraz wiernych, którzy przyÅ‚Ä…czyli siÄ™ do „ZwiÄ…zku Patriotycznego KoÅ›cioÅ‚a w Chinach”.
Ten tzw. patriotyczny KoÅ›cióÅ‚ cieszyÅ‚ siÄ™ peÅ‚nym poparciem wÅ‚adz. „Patriotom” oddano wszystkie katolickie Å›wiÄ…tynie i nie zagrabiony dotÄ…d przez wÅ‚adze majÄ…tek koÅ›cielny. Tymczasem prawdziwy KoÅ›cióÅ‚ katolicki, dochowujÄ…c wiernoÅ›ci Stolicy ÅšwiÄ™tej nawet za cenÄ™ znoszenia najcięższych represji, zszedÅ‚ do katakumb. Tak byÅ‚o pod koniec lat 50. XX wieku i ten stan rzeczy utrzymuje siÄ™ do dzisiaj.
Antykatolickie represje (zresztÄ… nie tylko antykatolickie, bo swoje „patriotyczne” odpowiedniki majÄ… także chiÅ„skie wspólnoty protestanckie) nigdy nie ustaÅ‚y w komunistycznych Chinach. „Patriotyczny KoÅ›cióÅ‚” staÅ‚ siÄ™ tubÄ… dla komunistycznej propagandy wymierzonej w przeÅ›ladowany KoÅ›cióÅ‚. W 1963 r. nakazano „patriotom” opisywać papieża jako „czciciela diabÅ‚a”, „przyjaciela hitlerowskiego faszyzmu w przeszÅ‚oÅ›ci i narzÄ™dzie agresji imperializmu amerykaÅ„skiego wspóÅ‚czeÅ›nie”. Tak jak nakazaÅ‚a komunistyczna bezpieka, z „patriotycznych” ambon apelowano do ChiÅ„czyków, by „wyzwolili siÄ™ caÅ‚kowicie od kontroli Watykanu i niebezpieczeÅ„stwa jego imperialistycznej natury, spisków [Watykanu] majÄ…cych na celu zniewolenie ludzi na caÅ‚ym Å›wiecie”.
W okresie tzw. rewolucji kulturalnej (1966 – 1976), rozpÄ™tanej przez Mao Tse-tunga gÅ‚ównie w celu wyeliminowania wewnÄ…trzpartyjnej opozycji, wÅ›ród innych „przeżytków dawnej kultury”, obok wielu zabytkowych Å›wiÄ…tyÅ„ buddyjskich czy taoistycznych, znalazÅ‚y siÄ™ koÅ›cioÅ‚y. „Czerwona gwardia” (czyt. bojówki skomunizowanej mÅ‚odzieży) niszczyÅ‚y nawet te Å›wiÄ…tynie, które wczeÅ›niej wÅ‚adze oddaÅ‚y w użytkowanie „patriotycznemu KoÅ›cioÅ‚owi”. Publicznie bezczeszczono krucyfiksy, palono egzemplarze Pisma ÅšwiÄ™tego. Do wiÄ™zieÅ„ wtrÄ…cano nawet „patriotycznych” biskupów i kapÅ‚anów. Tortury spotykaÅ‚y osoby, u których odkryto, że pod ubraniem na piersi noszÄ… krzyżyk.
KoÅ›cióÅ‚ katakumb
Jak wspomnieliÅ›my, przeÅ›ladowania wobec KoÅ›cioÅ‚a katolickiego w Chinach trwajÄ… do dzisiaj. CaÅ‚y czas wierność chiÅ„skich katolików dla papieża, a tym samym utrzymywanie przez nich Å‚Ä…cznoÅ›ci z KoÅ›cioÅ‚em powszechnym, jest odczytywana przez komunistyczne wÅ‚adze jako dowód „ulegania przez katolicyzm obcym wpÅ‚ywom”. W 1982 r. w tekÅ›cie nowej konstytucji ChiÅ„skiej Republiki Ludowej zapisano, że „organizacje religijne i sprawy religijne nie podlegajÄ… kontroli siÅ‚ zagranicznych”.
Ta konstytucyjna norma stwarza formalne podstawy dla kontynuowania dyskryminacji katolików w Chinach. Nawet w epoce, gdy runÄ…Å‚ berliÅ„ski mur i rozpadÅ‚a siÄ™ „żelazna kurtyna”, w Chinach katolicy ciÄ…gle sÄ… przeÅ›ladowani, tak jak wierni z prowincji Hebei (diecezja Baoding), którym w maju 1996 r. uniemożliwiono odbycie pielgrzymki do sanktuarium maryjnego we wsi Donglu.
Represje spotykajÄ… nie tylko wiernych. W roku 1996 aresztowano dwóch biskupów pozostajÄ…cych w Å‚Ä…cznoÅ›ci z Rzymem: 76-letniego biskupa Zeng Jingmu z Yu Jiang, który z powodu wyznawanej przez siebie wiary już wczeÅ›niej spÄ™dziÅ‚ niemal 20 lat w komunistycznych wiÄ™zieniach, oraz 64-letniego biskupa Su Zhimina, pomocniczego biskupa z Baoding, który we wczeÅ›niejszym okresie za wierność nastÄ™pcy Å›w. Piotra zapÅ‚aciÅ‚ już 15-letnim wiÄ™zieniem.
Nielegalne sÄ… w oczach komunistycznych wÅ‚adz Msze Å›w. sprawowane przez katolickich „niepatriotycznych” kapÅ‚anów. W styczniu 1996 r. aresztowano i skazano na 2 lata „edukacji przez pracÄ™” (czytaj 2 lata ciężkich robót w chiÅ„skim guÅ‚agu) katolickiego ksiÄ™dza Guo Bo Le z Szanghaju. Jego „winÄ…” byÅ‚o to, że odprawiÅ‚ na Å‚odzi MszÄ™ Å›w. dla 250 rybaków, udzielaÅ‚ sakramentu chorych i nawoÅ‚ywaÅ‚ do bojkotu „patriotycznego KoÅ›cioÅ‚a”. 58-letni kapÅ‚an przez swojÄ… wiarÄ™ i pracÄ™ już wczeÅ›niej spÄ™dziÅ‚ w komunistycznych wiÄ™zieniach 30 lat swojego życia.
Do 1999 r. jedynymi skrawkami chiÅ„skiego terytorium, gdzie katolicy mogli nieskrÄ™powanie praktykować swojÄ… religiÄ™, byÅ‚y Tajwan (od 1949 r. we wÅ‚adzy partii Kuomintang, opozycyjnej wobec komunistów), Hongkong (kolonia brytyjska) i Makao (kolonia portugalska). W roku 1997 komunistyczne Chiny przejęły kontrolÄ™ nad Hongkongiem, a 2 lata później nad Makao. Obecnie wiÄ™c KoÅ›cióÅ‚ katolicki może jawnie i bez przeszkód dziaÅ‚ać jedynie na Tajwanie. W ChiÅ„skiej Republice Ludowej papież jest ciÄ…gle postrzegany jako „sÅ‚ugus imperializmu”, a wierny mu KoÅ›cióÅ‚ wciąż dziaÅ‚a tylko w katakumbach.
Przy każdorazowych kardynalskich nominacjach papież, ogÅ‚aszajÄ…c nazwiska nowo mianowanych książąt KoÅ›cioÅ‚a, nie wymienia wszystkich. Jedno (lub wiÄ™cej) pozostaje tylko do wiadomoÅ›ci Ojca ÅšwiÄ™tego, „in pectore” – „w jego sercu”. Chodzi o tych duchownych, którzy pochodzÄ… z krajów, gdzie trwa przeÅ›ladowanie religii i gdzie ujawnienie ich nominacji mogÅ‚oby Å›ciÄ…gnąć dodatkowe represje. Przypuszcza siÄ™ wiÄ™c – tak jak w przypadku ostatnich kardynalskich nominacji z października 2003 r. – że kardynaÅ‚ „in pectore” może pochodzić z Chin. Takie nominacje przypominajÄ… nam o caÅ‚ym KoÅ›ciele bÄ™dÄ…cym „in pectore”, „w sercu Papieża” – KoÅ›ciele, który powinien być również w pamiÄ™ci i w sercu każdej i każdego z nas.
Grzegorz Kucharczyk
Informacje podane w niniejszym artykule zob. w: W. Bar OFMConv: Na krwawym szlaku. Sendero Luminoso – przeÅ›ladowca, Lublin 1999, ss. 145-163; G. Fiorentino: Heroizm KoÅ›cioÅ‚a chiÅ„skiego, w: L’Osservatore Romano, 17 (1996), n. 10 (wyd. polskie); N. Shea: In the lion’s den. A shocking account of persecution and martyrdom of Christians today, Nashville 1997, ss. 57-67.