Autor: Grzegorz Kucharczyk,
MiÅ‚ujcie siÄ™! 2/2004 → Temat numeru
Potępienie antysemityzmu przez Piusa XI
DrugÄ… epokÄ…, po Å›redniowieczu, podczas której KoÅ›cióÅ‚ miaÅ‚ rzekomo sprzyjać antysemickim poglÄ…dom, byÅ‚ wiek XX, a zwÅ‚aszcza czasy II wojny Å›wiatowej i lata bezpoÅ›rednio jÄ… poprzedzajÄ…ce. SÅ‚yszy siÄ™ niekiedy, że KoÅ›cióÅ‚, jeżeli nie nawoÅ‚ywaÅ‚ wprost do niechÄ™ci wobec Å»ydów, to przez swoje „milczenie” (zwÅ‚aszcza po 1933 roku, gdy w Niemczech rzÄ…dziÅ‚ przenikniÄ™ty antyżydowskÄ… obsesjÄ… narodowy socjalizm) przyzwalaÅ‚ najpierw na propagandÄ™, a nastÄ™pnie na zbrodnicze czyny w nich wymierzone. Tymczasem stan faktyczny przedstawiaÅ‚ siÄ™ zupeÅ‚nie inaczej.
25 marca 1928 r. opublikowano w Rzymie dekret ÅšwiÄ™tego Oficjum – najważniejszej kongregacji watykaÅ„skiej, czuwajÄ…cej nad czystoÅ›ciÄ… nauki i doktryny katolickiej (dzisiaj jej odpowiednikiem jest Kongregacja Nauki Wiary), w którym czytamy: „KoÅ›cióÅ‚ katolicki zwykÅ‚ byÅ‚ siÄ™ zawsze modlić za lud żydowski jako za stróża Boskich obietnic aż do przyjÅ›cia Jezusa Chrystusa bez wzglÄ™du na późniejsze jego zaÅ›lepienie, a raczej wÅ‚aÅ›nie dlatego. Poruszona tym duchem miÅ‚oÅ›ci Stolica Apostolska broniÅ‚a tego ludu przeciwko niesprawiedliwemu uciskowi i jak odrzuca wszelkie waÅ›nie i zatargi miÄ™dzy narodami, tak szczególnie potÄ™pia nienawiść przeciwko narodowi, ongiÅ› przez Boga wybranemu, tÄ™ nienawiść, którÄ… dziÅ› w potocznym jÄ™zyku nazywa siÄ™ antysemityzmem”.
Dziesięć lat później, gdy w narodowosocjalistycznej III Rzeszy obowiÄ…zywaÅ‚y już rasistowskie ustawy norymberskie, a podobne ustawodawstwo zaczÄ™to wprowadzać we WÅ‚oszech Mussoliniego, watykaÅ„ska kongregacja seminariów i uniwersytetów katolickich wysÅ‚aÅ‚a 13 kwietnia 1938 r.
bardzo znamienny list do rektorów wszystkich katolickich uniwersytetów. Z tej racji, że pismo to zawieraÅ‚o wyliczenie wszystkich wspóÅ‚czesnych bÅ‚Ä™dów filozoficznych i antropologicznych, które pozostajÄ… w sprzecznoÅ›ci z wiarÄ… i moralnoÅ›ciÄ… katolickÄ…, nazwano je Syllabusem przeciw rasizmowi.
Oto bowiem wspomniana kongregacja, której pracami kierowaÅ‚ osobiÅ›cie papież Pius XI, wÅ›ród bÅ‚Ä™dów sprzecznych z nauczaniem KoÅ›cioÅ‚a wyliczaÅ‚a nastÄ™pujÄ…ce twierdzenia gÅ‚oszÄ…ce, że:
1. Rasy ludzkie w wyniku swojego charakteru naturalnego i niezmiennego sÄ… tak od siebie różne, że najniższa poÅ›ród nich stoi niżej niż najwyższa z ras Å›wiata zwierzÄ™cego.
2. Wszystkimi środkami należy konserwować i kultywować żywotność rasy i czystość krwi. Wszystko to, co prowadzi do osiągnięcia tego celu, jest samo przez się uczciwe i dozwolone.
3. To z krwi, siedliska charakteru rasy, pochodzÄ… wszystkie wartoÅ›ci intelektualne i moralne czÅ‚owieka jako z najważniejszego źródÅ‚a.
5. Religia jest poddana prawom rasy i winna być do niego dostosowana.
6. Pierwszym źródÅ‚em i najważniejszÄ… reguÅ‚Ä… caÅ‚ego Å‚adu prawnego jest instynkt rasowy.
8. Ludzie istnieją tylko i wyłącznie dla państwa. To wszystko, co człowiek posiada na mocy prawa, pochodzi wyłącznie dzięki zgodzie państwa.
Jednym ze staÅ‚ych motywów antysemickiej propagandy uprawianej przez hitlerowców i ich zwolenników byÅ‚o rozróżnianie miÄ™dzy Starym Testamentem, który należy odrzucić „ponieważ jest zbyt żydowski”, i Nowym Testamentem. Takie poglÄ…dy gÅ‚osiÅ‚ m.in. Alfred Rosenberg, którego książka Mit XX wieku, obok Mein Kampf Hitlera, byÅ‚a najważniejszym podrÄ™cznikiem narodowosocjalistycznej ideologii (Rosenberg wypisywaÅ‚ na przykÅ‚ad gÅ‚upstwa o „aryjskim pochodzeniu” Jezusa Chrystusa, którego „prawdziwym ojcem” miaÅ‚ być germaÅ„ski żoÅ‚nierz).
Takie manipulowanie Pismem ÅšwiÄ™tym zwolennikom hitlerowskiej ideologii przychodziÅ‚o tym Å‚atwiej, że byli to ludzie (zwÅ‚aszcza przywódcy) deklarujÄ…cy siÄ™ jako wyznawcy „nowej religii, nowego mitu” (czyt. pogaÅ„stwa). W 1937 r. minister wyznaÅ„ religijnych Rzeszy, Hans Kerrl, jasno zadeklarowaÅ‚: „Partia [narodowosocjalistyczna] opiera siÄ™ na fundamencie pozytywnego chrzeÅ›cijaÅ„stwa, którym jest narodowy socjalizm. Ten ostatni jest rezultatem woli Bożej, objawionej w krwi niemieckiej. Mówienie, że chrzeÅ›cijaÅ„stwo polega na wierze w Chrystusa, Syna Boga, pobudza mnie do Å›miechu. Prawdziwe chrzeÅ›cijaÅ„stwo jest reprezentowane przez partiÄ™, a naród niemiecki zostaÅ‚ wezwany przez Führera do praktykowania chrzeÅ›cijaÅ„stwa prawdziwego, rzeczywistego. Führer jest protagonistÄ… nowego objawienia”.
Dwa lata wczeÅ›niej należący do NSDAP studenci z Kolonii oÅ›wiadczyli: „My nie uznajemy żadnej miÄ™dzynarodowej religii ludzkoÅ›ci, ponieważ różne sÄ… ludy i rasy. Nie wierzymy już w Ducha ÅšwiÄ™tego; wierzymy w Å›wiÄ™tość krwi”.
AntychrzeÅ›cijaÅ„skie oblicze narodowego socjalizmu, próbujÄ…cego zastÄ…pić kult Boga Prawdziwego kultem stworzonych przez siebie bożków (wÅ›ród których na poczesnym miejscu byÅ‚a „czystość rasy”), szybko dostrzegÅ‚ KoÅ›cióÅ‚ – zarówno jego GÅ‚owa, jak i KoÅ›cióÅ‚ niemiecki. W lutym 1934 r. z powodu zawartych w niej antychrzeÅ›cijaÅ„skich treÅ›ci i jawnych bluźnierstw (por. przytoczone poglÄ…dy o Chrystusie) książka Rosenberga zostaÅ‚a umieszczona na polecenie papieża Piusa XI na Indeksie ksiÄ…g zakazanych, a wiÄ™c w spisie publikacji uznanych przez Magisterium KoÅ›cioÅ‚a za wyjÄ…tkowo niebezpieczne i szkodliwe dla chrzeÅ›cijaÅ„skich czytelników.
Nie tylko w ten sposób KoÅ›cióÅ‚ dystansowaÅ‚ siÄ™ od hitlerowskiej ideologii rasistowskiej, która uzurpowaÅ‚a sobie prawo do wyznaczania, które części Pisma ÅšwiÄ™tego sÄ… dobre („aryjskie”), a które zÅ‚e („żydowskie”). W przemówieniu wygÅ‚oszonym 6 wrzeÅ›nia 1938 r. papież Pius XI, komentujÄ…c sÅ‚owa z kanonu Mszy Å›w. mówiÄ…ce o ofierze Abla, Abrahama i Melchizedeka, stwierdziÅ‚: „»Sacrificium Patriarchae Nostri Abrahae«. Zauważcie, że Abraham jest nazwany n a s z y m patriarchÄ…, naszym przodkiem. Antysemityzm jest niezgodny z myÅ›lÄ… i wysublimowanÄ… rzeczywistoÅ›ciÄ…, które sÄ… wyrażone w tym tekÅ›cie. Jest to ruch antypatyczny, ruch, w którym nam, chrzeÅ›cijanom, nie wolno brać żadnego udziaÅ‚u... Nie, nie jest możliwe, by chrzeÅ›cijanie uczestniczyli w antysemityzmie. Uznajemy prawo każdego do obrony, siÄ™gania ku Å›rodkom dla swej obrony przeciwko wszystkiemu, co zagraża jego uprawnionym interesom. Jednak antysemityzm jest niedopuszczalny. Duchowo jesteÅ›my semitami”.
Kolejne sÅ‚owa potÄ™pienia dla rasistowskich poglÄ…dów (w tym antysemickich) narodowych socjalistów rzÄ…dzÄ…cych w Niemczech znalazÅ‚y siÄ™ w opublikowanej przez Piusa XI w 1937 roku encyklice Mit brennender Sorge, dokumencie poÅ›wiÄ™conym wyÅ‚Ä…cznie wytkniÄ™ciu wszystkich bÅ‚Ä™dów i antychrzeÅ›cijaÅ„skiego oblicza hitlerowskiej doktryny. W encyklice tej papież pisaÅ‚ m.in.: „Kto wynosi ponad skalÄ™ wartoÅ›ci ziemskich rasÄ™ albo naród, albo paÅ„stwo, albo ustrój paÅ„stwa, przedstawicieli wÅ‚adzy paÅ„stwowej, albo inne podstawowe wartoÅ›ci ludzkiej spoÅ‚ecznoÅ›ci, które w porzÄ…dku doczesnym zajmujÄ… istotne i czcigodne miejsce, i czyni z nich najwyższÄ… normÄ™ wszelakich wartoÅ›ci, także religijnych, i oddaje im cześć baÅ‚wochwalczÄ…, ten przewraca i faÅ‚szuje porzÄ…dek rzeczy stworzony i ustanowiony przez Boga-CzÅ‚owieka i daleki jest od prawdziwej wiary w Boga i od Å›wiatopoglÄ…du odpowiadajÄ…cego takiej wierze”.
Encyklika Mit brennender Sorge odrzucaÅ‚a również zasadÄ™ pozytywizmu prawniczego, a wiÄ™c zasadÄ™ gÅ‚oszÄ…cÄ… wyższość prawa stanowionego (stanowionego także przez totalitarne paÅ„stwo) nad wiecznymi normami prawa naturalnego. A wiÄ™c zasadÄ™, która w warunkach narodowosocjalistycznej III Rzeszy objawiÅ‚a siÄ™ takimi wynaturzeniami jak tzw. ustawy norymberskie, legalizujÄ…ce rasowÄ… segregacjÄ™ (np. zakaz małżeÅ„stw miÄ™dzy „Aryjczykami” a Å»ydami). Prawa te zostaÅ‚y caÅ‚kowicie legalnie uchwalone przez niemiecki parlament, ale nie zmieniaÅ‚o to faktu, że deptaÅ‚y prawo naturalne i niezbywalnÄ… godność czÅ‚owieka. W encyklice Piusa XI potÄ™piajÄ…cej hitleryzm czytamy: „Jak Boże sÅ‚oÅ„ce wszystko oÅ›wieca, tak też prawo Jego nie uznaje żadnych przywilejów i wyjÄ…tków... Ponieważ jest On jedynym StwórcÄ…, ma prawo domagać siÄ™ posÅ‚uszeÅ„stwa od poszczególnych jednostek i od wszelkiego rodzaju spoÅ‚ecznoÅ›ci. PosÅ‚uszeÅ„stwo to odnosi siÄ™ do wszystkich dziedzin życia, w których kwestie moralne domagajÄ… siÄ™ uzgodnienia z niezmiennym prawem Bożym, i skutkiem tego – poddania zmiennego prawa ludzkiego niezmiennemu prawu Bożemu”. I na innym miejscu, odrzucajÄ…c tezÄ™, że to, co dobre dla „tysiÄ…cletniej Rzeszy”, jest również moralnie sÅ‚uszne, papież pisaÅ‚: „W życiu wewnÄ™trznym paÅ„stwa, mieszajÄ…c dziedzinÄ™ pożytku z dziedzinÄ… prawa, zapoznaje ona [doktryna hitlerowska] zasadniczÄ… prawdÄ™, że czÅ‚owiek jako osoba posiada prawa dane mu od Boga, przeto muszÄ… one być strzeżone przed wszelkimi atakami ze strony spoÅ‚eczeÅ„stwa, które by chciaÅ‚o im zaprzeczyć, zniszczyć je lub zlekceważyć”.
KoÅ›cióÅ‚ w Niemczech także nie milczaÅ‚. Biskup Monastyru Klemens von Galen (z powodu swojego bezkompromisowego oporu wobec hitlerowskiego reżimu zwany „Lwem z Monastyru”) w marcu 1934 r. pisaÅ‚ w swoim liÅ›cie pasterskim: „Neopoganie odrzucajÄ… wspólnotÄ™ wszystkich ludów w KoÅ›ciele Chrystusowym i usiÅ‚ujÄ… ustanowić KoÅ›cióÅ‚ narodowy, który nie jest oparty na wierze w Objawienie, lecz na doktrynie krwi i rasy. WÅ‚aÅ›ciwym sobie, niejasnym jÄ™zykiem mówiÄ… o jakimÅ› nowym micie i o koniecznoÅ›ci nowej religii. Chodzi wiÄ™c o caÅ‚kowite, radykalne odrzucenie tajemnic chrzeÅ›cijaÅ„stwa i o obowiÄ…zek przeniesienia siÄ™ na pÅ‚aszczyznÄ™ krwi i rasy, gdzie zamierza siÄ™ dać życie nowej religii, dla której przygotowywane sÄ… nowe symbole i nowe wzorce”.
Grzegorz Kucharczyk
Literatura: Roczniki katolickie,t. XVI, s. 195, PoznaÅ„ 1939; A. Saint-Denis: Pie XI contre les idoles: bolchevisme – hitlerisme – étatisme, Paris 1939, ss. 86-88, 150-151; A. Riccardi: Stulecie mÄ™czenników. Åšwiadkowie wiary XX wieku, Warszawa 2001, ss. 65-66, 81-82, 84.