Autor: Grzegorz Kucharczyk,
MiÅ‚ujcie siÄ™! 1/2004 → Karty historii KoÅ›cioÅ‚a
WÅ›ród „historycznych przewin KoÅ›cioÅ‚a” poczesne miejsce zajmuje oskarżenie katolicyzmu o kultywowanie przez wieki antysemickich poglÄ…dów. Jak zawsze jednak w przypadku tropicieli „czarnych kart” KoÅ›cioÅ‚a, również to twierdzenie jest raczej rezultatem uprzedzeÅ„ i rażących uproszczeÅ„ (by nie powiedzieć przekÅ‚amaÅ„).
Oto bowiem najczęściej „korzenie katolickiego antysemityzmu” dostrzega siÄ™ w chrzeÅ›cijaÅ„skim Å›redniowieczu, podajÄ…c jako przykÅ‚ady: napaÅ›ci na Å»ydów urzÄ…dzane w różnych miejscach Europy (najczęściej w Niemczech) przy okazji przemarszu krzyżowców czy rozgÅ‚aszanie raz po raz pogÅ‚osek o bezczeszczeniu NajÅ›wiÄ™tszego Sakramentu przez Å»ydów, czy też plotki o mordowaniu przez nich chrzeÅ›cijaÅ„skich dzieci, by nastÄ™pnie używać ich krwi do sporzÄ…dzania macy. Nie można negować tego, że takie fakty (tzn. napaÅ›ci) i takie pogÅ‚oski siÄ™ pojawiaÅ‚y. Jednak poważnym znieksztaÅ‚ceniem rzeczywistoÅ›ci historycznej byÅ‚oby zatrzymanie siÄ™ tylko na tej konstatacji, która pozostawia przecież wrażenie, że KoÅ›cióÅ‚ i jego pasterze milczÄ…co przyzwalali na takie postÄ™powanie. Tymczasem rzeczywistość byÅ‚a zupeÅ‚nie inna.
Istotnie, zdarzaÅ‚y siÄ™ pogromy Å»ydów podczas przemarszu wypraw krzyżowych (zwÅ‚aszcza ich „ludowej” wersji, tzn. w oddziaÅ‚ach nie dowodzonych ani przez książęta, ani przez rycerstwo, tylko przez samozwaÅ„czych „przewodników duchowych”). Jednak takie postÄ™powanie nie tylko spotykaÅ‚o siÄ™ z potÄ™pieniem lokalnych biskupów, ale także z podejmowanymi przez nich próbami niesienia pomocy Å»ydom. Tak na przykÅ‚ad postÄ…pili hierarchowie nadreÅ„skiego KoÅ›cioÅ‚a (arcybiskupi Spiry, Wormacji, Moguncji i Kolonii), którzy podczas przemarszu w 1096 roku „ludowej” wyprawy krzyżowej udzielali schronienia Å»ydom nawet we wÅ‚asnych rezydencjach (żydowski historyk H. Graetz napisaÅ‚ w tym kontekÅ›cie o arcybiskupie Kolonii, Hermannie: „zacny biskup, który zasÅ‚użyÅ‚ na wiecznÄ… cześć potomnoÅ›ci”).
Gdy antyżydowskie ekscesy zaczęły siÄ™ pojawiać w Nadrenii podczas organizowania II wyprawy krzyżowej, jej najwiÄ™kszy propagator – Å›w. Bernard z Clairvaux, doktor KoÅ›cioÅ‚a, zabraÅ‚ zdecydowanie gÅ‚os w obronie napadanych Å»ydów. „Doktor Miodousty” (Å›w. Bernard nazywany jest tak z racji swojego wielkiego daru kaznodziejskiego) przypominaÅ‚ wiernym w Moguncji i Kolonii: „SÅ‚yszeliÅ›my, że paÅ‚acie miÅ‚oÅ›ciÄ… ku Bogu, lecz waszej gorliwoÅ›ci potrzebny jest jeszcze umiar. Nie wolno przeÅ›ladować Å»ydów! Nie wolno ich zabijać, ani nawet wypÄ™dzać z kraju (...). Zostali rozpÄ™dzeni i rozproszeni, nieraz smutnej doznajÄ… niedoli pod rzÄ…dami wÅ‚adców chrzeÅ›cijaÅ„skich, lecz pod wieczór dziejów nawrócÄ… siÄ™ i nastÄ…pi czas ich rehabilitacji (...). CaÅ‚y Izrael bÄ™dzie wsÅ‚awiony – jak zapewnia ApostoÅ‚ [Å›w. PaweÅ‚]... BroÅ„cie grobu Chrystusa, Pana naszego! Nie plamcie rÄ…k waszych krwiÄ… i walkÄ… przeciw synom Izraela! Oni również sÄ… ciaÅ‚em Mesjasza i jeżeli uczynicie im krzywdÄ™, dotkniecie źrenicy Boga samego!”.
Również papieże przez caÅ‚e Å›redniowiecze zabierali niejednokrotnie gÅ‚os, zwalczajÄ…c rozpowszechniane wÅ›ród chrzeÅ›cijan, a wymierzone w Å»ydów pogÅ‚oski. Tak wiÄ™c papież Innocenty IV kilkakrotnie wystÄ™powaÅ‚ przeciw plotce o mordowaniu przez Å»ydów chrzeÅ›cijaÅ„skich dzieci (w podobny sposób postÄ…piÅ‚ XIII-wieczny cesarz Rudolf I). Z kolei w latach dziesiÄ…tkujÄ…cej EuropÄ™ epidemii dżumy (tzw. czarna Å›mierć w latach 1347 – 1350), gdy pojawiÅ‚a siÄ™ pogÅ‚oska, że przyczynÄ… tej naturalnej klÄ™ski sÄ… zatrute przez Å»ydów studnie, papież Klemens VI wydaÅ‚ w 1348 r. specjalnÄ… bullÄ™ zaprzeczajÄ…cÄ… tym oskarżeniom i wzywajÄ…cÄ… chrzeÅ›cijan do powstrzymania siÄ™ od napaÅ›ci na Å»ydów. Tak samo postÄ…piÅ‚ wspóÅ‚czesny Klemensowi VI cesarz Karol IV Luksemburski, wzywajÄ…c poddanych do pozostawienia Å»ydów w spokoju.
Kolejni papieże podkreÅ›lali ponadto, że czymÅ› niedopuszczalnym jest zmuszanie Å»ydów do przyjÄ™cia chrztu (przymusowy chrzest – jako „Å›rodek ratunku” dla Å»ydów – praktykowany byÅ‚ zwÅ‚aszcza przez napadajÄ…ce na nich pospólstwo w Å›redniowiecznych miastach). Zakaz zmuszania Å»ydów do przyjmowania chrzeÅ›cijaÅ„skiej religii i przypomnienie, że majÄ… oni prawo wyznawać swojÄ… religiÄ™ bez przeszkód, wydawali m. in. papież Kalikst II (poczÄ…tek XII w.), Innocenty III (w 1199 r.), Grzegorz X (poÅ‚owa XIII w.). U schyÅ‚ku Å›redniowiecza tÄ™ naukÄ™ Stolicy Apostolskiej rekapitulowaÅ‚ w swojej bulli, opublikowanej w 1419 roku, papież Marcin V: „Ponieważ Å»ydzi stworzeni sÄ… na obraz i podobieÅ„stwo Boże, a ich potomstwo bÄ™dzie kiedyÅ› zbawione, postanawiamy tedy, za przykÅ‚adem naszych poprzedników, aby nie napadano na nich w synagogach, nie naruszano ich praw i zwyczajów, nie wleczono przemocÄ… do chrztu, nie zmuszano do obchodzenia uroczystoÅ›ci chrzeÅ›cijaÅ„skich, do noszenia nowych odznak żydowskich i nie stawiano przeszkód ich stosunkom handlowym z chrzeÅ›cijanami”.
Jak pisze John H. Mundy, profesor Columbia University w Nowym Yorku: „Od 1200 roku zarówno na póÅ‚nocy, jak i w basenie Morza Åšródziemnego Å»ydom europejskim wiodÅ‚o siÄ™ tak dobrze, jak nigdy dotÄ…d”.Ten sam historyk stwierdza: „W Rzymie, gdzie wÅ‚adcÄ… byÅ‚ papież, każdy kolejny nastÄ™pca Å›w. Piotra traktowaÅ‚ wolność Å»ydów jak Å›wiÄ™tość”.
KtoÅ› może jednak zauważyć: skoro byÅ‚o tak dobrze, to dlaczego w Å›redniowieczu powstaÅ‚y getta (tzn. osobne dzielnice dla Å»ydów) – symbol dyskryminacji, „rasowej segregacji”. Najpierw należy zauważyć, że zjawisko osobnych, zróżnicowanych narodowo dzielnic byÅ‚o fenomenem czÄ™sto spotykanym w Å›redniowiecznych miastach. Na przykÅ‚ad w hiszpaÅ„skich czy wÅ‚oskich miastach istniaÅ‚y odrÄ™bne „francuskie dzielnice”. Również miasta w krajach muzuÅ‚maÅ„skich znaÅ‚y osobne dzielnice dla Å»ydów.
Druga uwaga dotyczy puÅ‚apki ahistoryzmu (tzn. patrzenia na przeszÅ‚ość, „przykÅ‚adajÄ…c miarÄ™ teraźniejszoÅ›ci”). Gdy używamy terminu „getto”, nieodparcie nasuwa siÄ™ nam skojarzenie z tragediÄ… ludobójstwa Å»ydów podczas II wojny Å›wiatowej (por. m. in. eksterminacjÄ™ warszawskiego getta), kiedy umieszczenie Å»ydów w getcie byÅ‚o traktowane przez narodowych socjalistów jako wstÄ™p do „ostatecznego rozwiÄ…zania kwestii żydowskiej”. W epoce Å›redniowiecznej (i nowożytnej) getto speÅ‚niaÅ‚o caÅ‚kiem inne funkcje.
Cytowany już przez nas żydowski historyk, H. Graetz, wprost pisaÅ‚ o getcie jako „Å›rodku chroniÄ…cym Å»ydów przed szykanami pospólstwa”. OdnoszÄ…c siÄ™ do tego, że niejednokrotnie Å»ydzi sami pragnÄ™li mieszkać w osobnych dzielnicach – również dla Å‚atwiejszego praktykowania wÅ‚asnej religii i kultywowania swoich obyczajów – prof. Mundy pisze: „Nic dziwnego, że zamieszkiwanie przy jednej ulicy czy w jednej dzielnicy staÅ‚o siÄ™ dla Å»ydów uÅ‚atwieniem, a nawet koniecznoÅ›ciÄ…”.
Czasy renesansu nie przyniosÅ‚y żadnych znaczÄ…cych zmian w stosunku pasterzy KoÅ›cioÅ‚a do ludnoÅ›ci żydowskiej. Kolejni renesansowi papieże: Aleksander VI, Juliusz II, Leon X, Klemens VII okazywali Å»ydom „przychylność wiÄ™kszÄ… niż wszyscy inni wÅ‚adcy wÅ‚oscy” (H. Graetz). Papieże PaweÅ‚ III i Juliusz III przyjmowali na terytorium wÅ‚adanego przez nich PaÅ„stwa KoÅ›cielnego Å»ydów wygnanych z innych krajów (np. z Neapolu). NastÄ™pcy Å›w. Piotra, wzorem swoich Å›redniowiecznych poprzedników, walczyli także z antyżydowskimi uprzedzeniami. Papież Sykstus IV sprzeciwiÅ‚ siÄ™ na przykÅ‚ad proÅ›bom o kanonizacjÄ™ Szymona z Trydentu, rzekomo zamordowanego w 1475 roku przez Å»ydów dla rytualnych celów.
Symptomatyczne byÅ‚o również życzliwe zainteresowanie okazywane przez papieży epoki renesansu dla kultury i religii judaistycznej. Znany już nam papież Sykstus IV poleciÅ‚ wiÄ™c dokonanie Å‚aciÅ„skiego przekÅ‚adu kabaÅ‚y (najważniejsza ksiÄ™ga żydowskiej mistyki). PanujÄ…cy na poczÄ…tku XVI wieku papież Leon X zachÄ™caÅ‚ chrzeÅ›cijaÅ„skich drukarzy do drukowania Talmudu – fundamentalnej dla judaizmu ksiÄ™gi (12-tomowÄ… edycjÄ™ Talmudu, przygotowanÄ… w Antwerpii, Leon X opatrzyÅ‚ swoimi specjalnymi przywilejami, majÄ…cymi uchronić jÄ… przed ewentualnymi utrudnieniami w dystrybucji).
Epoka renesansu to także epoka reformacji. Warto przy tej okazji zauważyć, że stosunek reformatorów do ludnoÅ›ci żydowskiej diametralnie odbiegaÅ‚ od tego, opisanego wyżej, prezentowanego przez kolejnych nastÄ™pców Å›w. Piotra. Kontrast ten najwyraźniej widać, gdy zapoznamy siÄ™ z poglÄ…dami Marcina Lutra – twórcy ruchu reformacyjnego. W swoim traktacie, Von den Juden und ihren Lügen (O Å»ydach oraz ich kÅ‚amstwach), opublikowanym w 1543 roku, takie dawaÅ‚ rady dotyczÄ…ce postÄ™powania z Å»ydami: „Po pierwsze należy podÅ‚ożyć ogieÅ„ pod ich synagogi i szkoÅ‚y, a to, co nie spÅ‚onie, należy przykryć ziemiÄ…. (...) Należy tak uczynić dla czci naszego Pana i chrzeÅ›cijaÅ„stwa, by Bóg zobaczyÅ‚, że jesteÅ›my chrzeÅ›cijanami. (...) Po drugie należy zniszczyć ich [Å»ydów] domy, ponieważ uprawiajÄ… w nich to samo, co w swoich szkoÅ‚ach. (...) Po trzecie należy im odebrać wszystkie ksiÄ™gi modlitewne i Talmudy, które nauczajÄ… przesÄ…dów, kÅ‚amstw i przekleÅ„stwa”. Siódma rada Lutra dotyczyÅ‚a postulatu przymusowej pracy dla Å»ydów: „Po siódme: należy mÅ‚odym Å»ydom i Å»ydówkom dać do rÄ™ki cepy, siekiery, szpadle, kÄ…dziele, wrzeciona – i niech zarabiajÄ… na swój chleb w pocie czoÅ‚a”.
Gdy porównamy ten tekst z cytowanym fragmentem bulli Marcina V, wczeÅ›niejszym o ponad 100 lat od tekstu Marcina Lutra, mamy przed oczyma „miarÄ™ postÄ™pu” miÄ™dzy „zacofanym” Å›redniowieczem a „postÄ™powÄ…” reformacjÄ…. Na uwagÄ™ zasÅ‚uguje również fakt, że cesarz Karol V, gÅ‚owa obozu katolickiego w Rzeszy Niemieckiej, walczÄ…cy z rozpowszechnianiem siÄ™ w Niemczech reformacji, zakazywaÅ‚ swoim niemieckim poddanym jakichkolwiek napaÅ›ci na Å»ydów. Nic dziwnego wiÄ™c, że poważany przez swoich wspóÅ‚wyznawców rabin Josel z Rosheim (z Alzacji) nazywaÅ‚ katolickiego cesarza „anioÅ‚em Pana”, a Lutra „zbójem”. (cdn.)
Grzegorz Kucharczyk
Informacje i cytaty przytoczone w tym artykule zaczerpniÄ™te sÄ… z: H. Graetz: Historia Å»ydów, t. 2, Kraków 1990 [reprint wydania z 1929 roku], ss. 375 – 382, 411 – 412, 485, 554, 614, 616, 617; Tegoż: Historia Å»ydów, t. 3, Kraków 1990, ss. 29, 74, 79, 147, 197; J.H. Mundy: Europa Å›redniowieczna 1150-1309, Warszawa 2001, ss. 64, 74, 76; P. Johnson: Historia Å»ydów, Kraków 1993, ss. 231, 259; o. S. KieÅ‚tyka: ÅšwiÄ™ty Bernard z Clairveaux, Kraków 1983, ss. 254 – 255; Luthers Kampfschriften gegen das Judentum, wyd. W. Linden, Berlin 1936, ss. 201 – 203, 204.